Raniuszek należy do rodziny raniuszków (Aegithalidae), do rzędu wróblowych (passeriformes) i podrzędu śpiewających (Oscines). Raniuszki w kilkunastu podgatunkach zasiedlają całą Europę, z wyjątkiem Islandii i północy Skandynawii, a także umiarkowaną strefę klimatyczną Azji, sięgając szerokim pasem po Kamczatkę i Japonię. Ptaki te dobrze czują się na zakrzewionych skrajach lasów różnych typów. Preferują olsy i lasy łęgowe, ale unikają zadrzewień zajmujących mniej niż 10 hektarów. Jesienią i zimą zapuszczają się w małych stadkach do parków, sadów i ogrodów. W Polsce jest to niezbyt liczny ptak lęgowy w całym kraju, ale w górach powyżej 800 m n.p.m. nie spotyka się go wcale. Przez Polskę wiosną i jesienią przelatują raniuszki gnieżdżące się dalej na północy i wschodzie. Przeloty raniuszków przez nasz kraj mają miejsce w marcu i kwietniu oraz w październiku i listopadzie.
Raniuszek jest mniejszym od wróbla ptakiem śpiewającym. Długość jego ciała wynosi 13-15 cm, z czego na ogon przypada 7-9 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi 17-19 cm, a masa 7-10 g. Raniuszki mają pękaty tułów, krótki, stożkowaty dziób oraz nieproporcjonalnie długi, schodkowany ogon. Obie płci ubarwione są jednakowo. Wierzch ciała i skrzydła są czarne, boki ciała brązowe, ogon czarny z białymi brzegami, brzuch biały z różowym nalotem, szyja biała, a kuper bladoczerwony. Oko o czarnobrązowej tęczówce ma czerwoną obwódkę. Dziób i nogi są czarne. W Polsce występują 2 podgatunki raniuszka, podgatunek nominatywny oraz podgatunek środkowoeuropejski. U podgatunku nominatywnego głowa jest biała, a u podgatunku środkowoeuropejskiego na głowie widnieje ciemna brew biegnąca łukiem od boku czoła do karku. Podgatunek środkowoeuropejski spotyka się głównie na zachodzie kraju. Zdarzają się również lęgi mieszane obydwu podgatunków.
Raniuszki żywią się przede wszystkim drobnymi owadami i ich jajami. Zjadają więc małe muszki, meszki, komary, poczwarki i larwy, a także drobne pająki oraz inne małe bezkręgowce. Owadów poszukują w spękaniach kory,oraz na gałązkach i liściach drzew i krzewów. Aby zjeść jakiś smaczny kąsek raniuszek potrafi zawisnąć grzbietem w dół, uczepiony jedną nogą końca cieniutkiej gałązki. Ptaki te nie żerują na ziemi. Ze względu na słaby dziobek raniuszek może pożywiać się owocami i nasionami, ale owoce i nasiona muszą być drobne i miękkie.
Raniuszki są zwinne i ruchliwe. W sezonie lęgowym są raczej skryte i nie rzucają się w oczy. Dystans ucieczki wynosi 10-12 m, ale czasem do żerujących ptaków można zbliżyć się na 3, 4 kroki. Są to ptaki osiadłe, przez wiele lat przebywające na tym samym terenie, ale w zimie koczują w poszukiwaniu pożywienia. Do ich stad przyłączają się z reguły liczne sikorki, pełzacze i mysikróliki. Łączenie się w duże stada, w których wszystkie ptaki współpracują, zwiększa szanse przeżycia raniuszków. Raniuszki nocują przytulone do siebie z nastroszonymi piórkami, tak, aby ich małe ciała traciły jak najmniej ciepła. Później, wiosną, pary ptaków nocują każda w swym ciepłym gnieździe. Głos raniuszka to ciche, wysokie popiskiwanie oraz trochę trzeszczący terkot. Śpiew jest niezbyt wymyślny, cichy i ćwierkający.
Raniuszki łączą się w monogamiczne pary. Ptak ten gnieździ się w koronach drzew i krzewów na różnych wysokościach. Zazwyczaj gniazdo znajduje się wysoko, w rozwidleniu konarów brzozy, ale można też spotkać gniazda w kępach jeżyn. Gniazdo jest dużą, jajowatą, zamkniętą konstrukcją z bocznym otworem wlotowym. Waży około czterdziestu gramów i zbudowane jest z mchu, porostów oraz kokonów owadów, a wyścielone jest obficie piórkami. W gnieździe pewnego raniuszka znaleziono aż 2000 piórek. Gniazdo jest doskonale zamaskowane z zewnątrz porostami i kawałkami kory. Budowa gniazda zajmuje ptakom około trzech tygodni. Pod koniec budowy samica siedzi w gnieździe i zajmuje się układaniem piórek przynoszonych przez samca. Zbierając piórka na wyściółkę samiec ryzykuje życiem, ponieważ chętnie odwiedza miejsca, gdzie drapieżniki oskubują upolowane ptaki. Niepokojone raniuszki bardzo łatwo porzucają niedokończone gniazda.
W sezonie lęgowym pary wyprowadzają 1 a czasem 2 lęgi, przy czym pierwszy lęg wypada w kwietniu, a drugi w czerwcu. W jednym lęgu samica składa do dwunastu jaj, chociaż zdarzają się zniesienia z szesnastoma jajami. Jaja są białe lub żółtawe, nakrapiane drobnymi, rdzawymi plamkami. Samica sama wysiaduje jaja przez około 12 dni. W książce Andrzeja Kruszewicza pt. "Ptaki Polski" znalazłam informację, że udział samca w inkubacji jaj jest nieznaczny. Pisklęta karmione są w gnieździe przez rodziców przez 15 dni. Do gniazdującej pary dołączają się ptaki nielęgowe, które pomagają w karmieniu piskląt. Raniuszkom, które przystąpiły do drugiego lęgu w wychowie piskląt mogą pomagać młode ptaki z pierwszego lęgu. Po opuszczeniu gniazda młode siedzą w jego pobliżu, gdzie są jeszcze przez pewien czas dokarmiane przez rodziców. Do końca lata rodziny trzymają się razem na swoim terytorium, a później grupy rodzinne łączą się w większe stada.