Rodzina: Sokołowate - Falconidae

Rodzaj: Falco

• Białozór
• Drzemlik
• Kobczyk
• Kobuz
• Raróg
• Pustułeczka
• Pustułka
• Sokół wędrowny

Podrodzina: sokoły - Falconinae

Białozór - Falco rusticolus

Białozór - ptak z podrodziny sokołów (Falconinae), rodziny sokołowatych (Falconidae), rzędu szponiastych (Falconiformes) - największy z sokołów, występuje w 4 podgatunkach w północnych rejonach Europy, Azji, Ameryki Północnej, na Islandii i Grenlandii. Zamieszkuje skaliste wybrzeża polarnych mórz, urwiste brzegi dolin rzecznych tundry i lasotundry oraz góry tajgi.

Osiąga 55 cm długości, 130 cm rozpiętości skrzydeł i wagę 800-2100 g. Samica jest wyraźnie większa od samca. Spotyka się dwie odmiany barwne: ciemną, u której głowa jest ciemnobrązowa, z jasnymi podłużnymi pręgami, grzbiet szary lub szarobrązowy z niebieskawym odcieniem, poprzecznie szaro pręgowany, spód szaro plamkowany, i jasną o upierzeniu szarobiałym lub białym, ciemno plamkowanym, końce skrzydeł ciemne. Sokół ten poluje na średniej wielkości ptaki morskie, kaczki, zające i lemingi. Nie gardzi również padliną.

Rzadko buduje gniazdo na urwiskach skalnych, zazwyczaj zajmuje opuszczone gniazda innych ptaków szponiastych lub kruków. Samica składa 3-6 jaj, które wysiadują oboje rodzice przez 34-36 dni. Młode pozostają w gnieździe ok. 53 dni. Do Polski białozory zalatują rzadko jesienią i zimą. Są ptakami chronionymi.

Drzemlik - Falco columbarius

Drzemlik - ptak z podrodziny sokołów (Falconinae), rodziny sokołowatych (Falconidae), rzędu szponiastych (Falconiformes) - występuje w północnej Europie i Azji oraz w północnej Ameryce Północnej. Zamieszkuje na obszarze tajgi i tundry.

Osiąga 30 cm długości, 65 cm rozpiętości skrzydeł i wage 125-230 g. Odznacza się dymorfizmem płciowym w wielkości i ubarwieniu. Samica jest większa od samca. Upierzenie wierzchu ciała samca jest popielatoszare, a spodu - rudawe z podłużnym ciemnym prążkowaniem. Samica ma wierzch ciała brązowy. Drzemlik poluje na drobne ptaki chwytane w locie.

Gnieździ się na półkach skalnych, występach urwistych skarp, rzadziej na drzewach. Samica składa 4-6 jaj, wysiadywanych przez ok. 30 dni.

W Polsce drzemlik jest ptakiem przelotnym. Obserwować go można wiosną w marcu-kwietniu (przelot wiosenny) oraz od września do listopada (przelot jesienny. Ptaki te niekiedy u nas zimują. Są pod ochroną.

Kobczyk - Falco vespertinus

Kobczyk - ptak z rzędu szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae) - występuje w południowo-wschodniej Europie i na południu Azji, na terenach o urozmaiconym krajobrazie, gdzie małe zadrzewienia sąsiadują z polami uprawnymi, łąkami i nieużytkami, a okoliczne wzgórza obfitują w owady. Zimuje w południowej Afryce i Azji.

Kobczyk osiąga długość ciała 30 cm, rozpiętość skrzydeł 75 cm i ciężar - 130--200 g. Poluje na większe owady, rzadziej - na naziemne kręgowce. Gnieździ się w starych gniazdach wron i gawronów, niekiedy też w obszernych dziuplach. Jest ptakiem towarzyskim i często tworzy luźne kolonie.

W Polsce jest ptakiem bardzo nielicznym lęgowo. Jest ptakiem przelotnym i można go obserwować podczas przelotów wiosennych (marzec-kwiecień) oraz jesiennych (sierpień-wrzzesień) Należy do gatunków chronionych.

Kobuz - Falco subbuteo

Kobuz, ptak z rzędu szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae), występuje w prawie całej Eurazji, poza północnymi rejonami, na skrajach dużych kompleksów leśnych lub w kępach wysokich zadrzewień w pobliżu łąk i bagien. Zamieszkuje obrzeża lasów w pobliżu polan, parki i zadrzewienia śródpolne. Zimuje w Afryce.

Kobuz osiąga 34 cm długości, 80 cm rozpiętości skrzydeł i wagę 130-340 g. Samica jest większa od samca o 1/3-1/4 długości. Upierzenie obu płci jest jednakowe. Wierzch głowy jest czarny, na jasnym policzku widnieje czarny "wąs", a dziób ma barwę szaro-niebieską. grzbiet jest ciemnoszary, spód ciała jasny, z brunatnym kreskowaniem, pokrywy podskrzydłowe i nogawice rude, nogi zielonożółte. Ptak ten jest znakomitym lotnikiem - na otwartej przestrzeni potrafi schwytać nawet jaskółkę i jerzyka. Poluje w locie na małe ptaki i latające owady (np. ważki).

Zajmuje gniazda wron lub gawronów położone na wysokich drzewach na skraju lasu. Kobuz wyprowadza 1 lęg w roku. W czerwcu samica składa 3-4 jaja, które wysiaduje głównie sama (samiec niekiedy ją w tym wyręcza) przez 28-31 dni. Młode są gniazdownikami i opuszczają gniazdo po ok. 25 dniach.

Kobuz w Polsce należy do ptaków lęgowych. Można go spotkać w całym kraju. Przylatuje do nas w kwietniu-maju, a odlatuje - w sierpniu-wrześniu. Chroniony.

Raróg - Falco cherrug

Raróg, (raróg zwyczajny), ptak z rzędu ptaków szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae), występuje w południowo-wschodniej Europie i środkowo-zachodniej Azji. Zamieszkuje wysokopienne drzewostany najczęściej w pasmach wzgórz w pobliżu terenów otwartych. Zimuje w południowej Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce. W tych samych rejonach występuje również raróg górski (Falco biarmicus).

Raróg osiąga 51 cm długości ciała, 118 cm rozpiętości skrzydeł i wage 730-1300 g. Samica jest znacznie większa od samca. Upierzenie obu płci podobne: głowa biała z rdzawym nalotem i podłużnymi brunatnymi paskami, grzbiet rdzawy, spód ciała biały z ciemnobrunatnymi plamami. Dziób jest szary, woskówka i nogi - żółte. Poluje na średniej wielkości ptaki chwytane w locie, rzadziej na ziemi na drobne ssaki.

Gnieździ się w koronach wysokich drzew, czasami na skalnych urwiskach. Często zajmuje opuszczone gniazda innych ptaków szponiastych. Wyprowadza 1 lęg w roku. W maju-czerwcu samica składa 3-5 jaj, które wysiadują oboje rodzice przez 28-30 dni. Młode (typowe gniazdowniki) przebywają w gnieździe przez ok. 45 dni.

W Polsce raróg jest ptakiem bardzo nielicznym lęgowo. Można go spotkać na południu kraju. Należy do gatunków chronionych.

Pustułeczka - Falco naumanni

Pustułeczka, ptak z rzędu szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae), występuje w południowej i południowo-wschodniej Europie, gdzie jest gatunkiem zanikającym, oraz w środkowej Azji. zamieszkuje otwarte, nagrzane tereny suchych łąk, nasłonecznione stoki skalistych wzgórz, stepy, półpustynie i tereny rolnicze. Zimuje na sawannach południowej Afryki.

Pustułeczka osiąga długość ciała 31 cm, rozpiętość skrzydeł 73 cm i wagę 90-208 g. Żywi się dużymi owadami, rzadziej drobnymi gryzoniami, płazami i gadami. Gniazda zakłada w rozpadlinach skalnych, na wieżach, starych murach, dziurawych dachach budynków wiejskich i tylko wyjątkowo w dziuplach drzew. Pustułeczka, niegdyś sporadycznie lęgowa na południowym wschodzie Polski, aktualnie nie jest notowana. Należy do ptaków chronionych.

Pustułka - Falco tinnunculus

Pustułka, ptak z rzędu szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae), występuje w całej prawie Europie, północnej Afryce i środkowej Azji. Zamieszkuje skraje lasów w pobliżu pól lub zadrzewienia śródpolne z kępami wysokich drzew, a także tereny górzyste i okolice osiedli ludzkich. Pustułki są ptakami częściowo wędrownymi. Na zimę odlatują przede wszystkim ptaki z terenów, gdzie zima jest zbyt surowa (np. północ Europy). Starsze ptaki zatrzymują się na zimę na południu Europy, a młode lecą dalej, do Afryki.

Pustułki są ptakami o smukłej sylwetce, z długimi, ostro zakończonymi skrzydłami i długim ogonem. Mają czarne pazury, prawie czarne oczy, a nogi, obwódki wokół oczu i woskówka na dziobie - żółte. Upierzenie dorosłych ptaków jest rdzawe nawierzchu ciała i beżowe, z ciemnym nakrapianiem na spodzie. Głowa i ogon są popielate, na końcu ogona widnieje szeroka, czarna pręga. Samica jest brązowa, gęsto plamkowana, z pręgowanym ogonem. Pustułka osiąga ok. 35 cm długości ciała, ok. 75 cm rozpiętości skrzydeł i wagę ok. 220-280 g (samica) i ok. 180-230 g (samiec). Ptaki te polują z powietrza na drobne gryzonie, ptaki, gady (jaszczurki) i większe owady, z charakterystycznego "zwisu" wypatrując ofiary.

Pustułka zajmuje opuszczone gniazda krukowatych (najczęściej wron), załomy skalne i występy murów wysokich budynków w miastach, a także budki lęgowe. Wyprowadza 1 lęg w roku. W maju samica składa 3-6 jaj o białożółtym, szaroróżowym lub ceglastoróżowym tle z gęstymi, rdzawobrązowymi plamami, które wysiaduje przez 27-29 dni. Młode są gniazdownikami i pozostają w gnieździe przez ok. 1 miesiąc.

Na zachodzie Polski pustułki zimują regularnie, na wschodzie - niezbyt licznie. Przelot wiosenny pustułek przez nasz kraj przypada na marzec-kwiecień, a zimowy - na sierpień-listopad. Od lat sześćdziesiątych XX w. notuje się stały spadek liczebności pustułek w Polsce. Pustułki należą do ptaków ściśle chronionych.

Sokół wędrowny - Falco peregrinus

Sokół wędrowny, ptak z rzędu szponiastych (Falconiformes), rodziny sokołowatych (Falconidae), podrodziny sokołów (Falconinae), występuje na całym świecie z wyjątkiem Antarktyki (obszar kontynentu Antarktydy z przylegającymi do niego lądolodami i archipelagami). W obrębie tego gatunku wyróżnia się wiele podgatunków. Sokół ten zasiedla różne środowiska: rozległe lasy z wysokimi drzewami, góry powyżej górnej granicy lasu, spotyka się go w tundrze, w dolinach rzecznych, a także w dużych miastach. Tylko podgatunki zamieszkujące obszary arktyczne oraz północne rejony strefy klimatu umiarkowanego są wędrowne: podgatunki północno-amerykańskie spędzają zimę w Argentynie i Chile, a podgatunki Euroazjatyckie wędrują na zimę do środkowej Afryki, południowej Azji i Indonezji. Reszta ptaków jest osiadła.

U tych ptaków występuje dymorfizm płciowy w wielkości - samica jest większa od samca. Samiec osiąga długość ciała ok. 41 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 95 cm i wagę ok. 550 g. Samica osiąga długość ciała ok. 49 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 114 cm i wagę ok. 1200 g. Głowa i szyja u obu płci są czarne (przód głowy jasny), wierzch ciała szary, a spód jasny z ciemniejszymi prążkami. Sokół wędrowny ma na policzku charakterystyczny, czarny wąs i duże, ciemne oczy. Sokół wędrowny ma krępą sylwetkę, krótką szyję, długie skrzydła i krótki ogon. Sokół ten lata wysoko, szybko machając skrzydłami. Jest najszybszym ptakiem na ziemi. Odżywia się średniej wielkości ptakami (np. gołębiami), rzadziej drobnymi ssakami. Czasami zjada gady i owady, a wyjątkowo - ryby. Sokół wędrowny może zjeść do 100 g mięsa dziennie. Poluje w locie spadając na swoje ofiary z prędkością dochodzącą do 360 km na godzinę. Zabijanie ofiar ułatwione jest przez specyficzną budowę dzioba: charakterystyczny ząb na górnej szczęce, który wsuwa się przy zwarciu szczęk we wcięcie w żuchwie. W zimie sokoły gromadzą się na terenach wokół ujść rzek i łowią głównie mewy i kaczki.

Sezon lęgowy przypada na marzec-kwiecień (na półkuli północnej) lub na lipiec-sierpień (na półkuli południowej). Składanie jaj poprzedzone jest zalotami. Podczas lotów godowych sokoły wędrowne wykonują różne powietrzne akrobacje. Samiec ofiarowuje swojej wybrance podarunek. W locie trzyma w szponach upolowaną zdobycz, a samica, żeby wziąć od samca ten prezent, leci do góry nogami. Sokół ten nie buduje gniazd. Gniazduje w szczelinach skalnych, na murach budynków lub w starych kamieniołomach, często zajmuje też opuszczone gniazda innych ptaków (czapli siwej, króka lub innych ptaków szponiastych). Wyprowadza 1 lęg w roku. W sezonie lęgowym samica składa 3-4 żółtawe jaja, upstrzone gęsto brązowymi plamami. Jaja wysiadywane są na zmianę przez samicę i samca przez ok. 30 dni. Młodymi opiekują się również obydwoje rodzice. Pisklęta pozostają w gnieździe przez 40 dni, a potem jeszcze przez ok. 2 miesiące pozostają pod opieką rodziców. Jeśli pisklęciu uda się przetrwać przez pierwszy rok życia, ma szansę dożyć do dziesięciu lat. Dojrzałość płciową młode uzyskują w drugim roku życia.

Sokoła tego można zobaczyć w czasie przelotów na zimowiska i z powrotem, w pobliżu wielkich jezior i ujść rzek. W Europie Środkowej wędrują tylko młode sokoły, stare są osiadłe i zostają w pobliżu swych gniazd. W Polsce sokoła wędrownego można obserwować prawie przez cały rok. W Warszawie 2 gniazda sokoła wędrownego znajdują się na Pałacu Kultury i Nauki. W naszym kraju gatunek ten jest coraz mniej liczny. Sokoły wędrowne są pod ochroną, chronione są także ich stanowiska lęgowe.