Gągoł, gągoł krzykliwy, należy do rodziny kaczkowatych (Anatidae), podrodziny kaczek (Anatinae) i plemienia grążyc (Mergini). Opisano 2 podgatunki: Bucephala clangula clangula (podgatunek nominatywny), oraz Bucephala clangula americana. Gągoły są ptakami wędrownymi. Podgatunek nominatywny występuje w Europie północnej i środkowej oraz w północnej Azji. Drugi podgatunek zamieszkuje północną część Ameryki Północnej. Gągoły gniazdują w rejonach o chłodniejszym klimacie. Gągoły dobrze czują się na zbiornikach słodkowodnych. Spotyka się je na rzekach, starorzeczach, jeziorach w strefie lasów liściastych, czasem nawet na stawach rybnych, jeśli tylko w pobliżu rosną stare, dziuplaste drzewa, w których mogą założyć gniazdo. Na zimę odlatują do Europy zachodniej i południowej - nad Morze Śródziemne, na wybrzeża Morza Północnego i Bałtyku, do środkowej Azji i na południowe wybrzeża Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. W Polsce jest bardzo nielicznym gatunkiem lęgowym na północy i zachodzie kraju, głównie na Pomorzu i Mazurach, poza tym w Wielkopolsce, na Ziemi Lubuskiej i Śląsku. W okresie wędrówek, w marcu-kwietniu oraz wrześniu-listopadzie, a także zimą dość licznie występuje na wybrzeżu Bałtyku, większych jeziorach i rzekach. W Polsce zimują populacje z północno-wschodniej Europy.
Kaczki te osiągają długość ciała ok. 41-50 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 64-81 cm i ciężar 0,4-1,4 kg. Samce gągołów są wększe od samic. U tych ptaków obserwuje się również dymorfizm płciowy w ubarwieniu. Samce w szacie godowej mają czarny wierzch ciała oraz białe boki, brzuch i szyję. Głowa jest czarna, zielono opalizująca, z kontrastową białą plamą u nasady dzioba. Oczy są jaskrawo żółte. Samiec w upierzeniu spoczynkowym i samica w okresie godowym mają szarobrunatny tułów oraz czekoladowobrązową głowę. Na szyi widnieje biała obroża otwarta na karku, a na dziobie tuż za paznokciem - Żółty pasek. Samica ma oczy o barwie od jasnożółtej do białej. U samców na skrzydle widać białe lusterko, a ich pióra wydają charakterystyczny świst słyszany z daleka. Czasem kaczor zachowuje blade plamy na policzkach i ma bardziej biały przód skrzydła. W upierzeniu spoczynkowym kaczki brakuje kołnierzyka na szyi, a głowa jest jasnobrązowa. Młode ptaki podobne są do samic, choć samczyki mają małe, białe lusterka na skrzydłach. Zmiana upierzenia ze spoczynkowego na godowe następuje poza okresem lęgowym - samce pierzą się pod koniec zimy lub na początku wiosny.
Gągoły często przebywają na wodzie. W środowisku wodnym również śpią i wypoczywają. Poza okresem lęgowym mogą przebywać w małych grupach, czasem z innymi gatunkami kaczek. Prowadzą dzienny tryb życia. W nocy zbierają się na noclegowiskach.
Gągoły zjadają głównie pokarm zwierzęcy. W ich diecie znajdują się mięczaki, skorupiaki, owady wodne, małe ryby i płazy. Zjadają też trochę pokarmu roślinnego. Po zdobycz nurkują na głębokość 4 m i zbierają pożywienie pensetowatym dziobem z dna lub wybierając pokarm ze szczelin między kamieniami. W żerowaniu kierują się głównie wzrokiem.
Samce już w grudniu dzielą się na mniejsze grupy. Toki gągołów rozpoczynają się wczesną wiosną, a czasem nawet już w grudniu. Zwykle samce tokują grupowo przed jedną samicą. popisujący się kaczor najpierw wyciąga głowę i ogon nisko nad wodą i zatacza okręgi wokół samicy. Potem gwałtownie zarzuca głowę na plecy i wydaje chrapliwe okrzyki. Następnie kiwa głową w przód i w tył, strosząc barwne pióra, a przebierając gwałtownie nogami wzbija fontanny wody. Kaczki te łączą się w monogamiczne związki. Na lęgowiska gągoły wylatują już parami i dopiero tam dochodzi do kopulacji.
Gągoły gnieżdżą się w dziuplach np. opuszczonych przez dzięcioła czarnego (Dryocopus martius). Gnieżdżą się też w budkach lęgowych o odpowiednich rozmiarach otworu wlotowego. Samica wyszukuje miejsce na założenie gniazda, a samiec za nią podąża. Samice lubią wyprowadzać lęg blisko wody, ale czasem dogodne miejsce do założenia bezpiecznego gniazda może znajdować się daleko od wody, nawet do 2 km. O wyborze dziupli lub skrzynki lęgowej nie decyduje wielkość lub głębokość, ale raczej to, czy kaczka może przecisnąć się przez otwór wylotowy. Dziuple gniazdowe ulokowane są wysoko, nawet 20 m nad ziemią. Taka dziupla może mieć nawet 2 m głębokości. Dno gniazda wysłane jest trocinami zmieszanymi z przybywającym stopniowo białym puchem.
Gągoły wyprowadzają tylko 1 lęg w roku. Pod koniec kwietnia lub w maju samica składa 5-16 mało wydłużonych, raczej pękatych zielonkawych jaj. W razie niedostatku miejsc gniazdowych w jednym gnieździe jaja mogą złożyć dwie samice. Samice gągoła mogą też składać jaja do gniazd innych gatunków kaczek. Wysiadywanie trwa ok. 30 dni od złożenia pierwszego jaja. Jaja wysiaduje tylko samica, a samiec strzeże gniazda. Jednak przed wykluciem się piskląt kaczor oddala się od gniazda i w zacisznym miejscu odbywa pierzenie. Pisklęta klują się synchronicznie i pokryte są biało-czarnym puchem. Są zagniazdownikami, więc od razu są samodzielne, ale są bezbronne, więc potrzebują matczynej opieki. Po wykluciu i obeschnięciu kaczęta poruszają się bardzo zręcznie, mogą podskakiwać na wysokość 0,5 metra i, dzięki ostrym pazurom, bez problemu wspinać się. Pisklęta opuszczają gniazdo już następnego dnia. Matka przywołuje je specjalnymi zawołaniami, a one bez szkody dla zdrowia złażą lub skaczą z wysokiego drzewa. Ważą wtedy tylko 35 g, a dla bezpieczeństwa przy skoku z dużej wysokości rozprostowują błonę pławną między palcami i wyciągają swoje malutkie skrzydełka. Aby dotrzeć do akwenu, muszą niekiedy pokonać kilometrową odległość. Gdy znajdą się na wodzie, od razu dobrze pływają i nurkują w poszukiwaniu wodnych roślin i bezkręgowców. Matka wodzi je aż do osiągnięcia lotności, co ma miejsce po ok. 60 dniach.
W Polsce gągoły objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Utrzymaniu odpowiedniej liczebności tych kaczek zagraża wycinanie starych, dziuplastych drzew oraz osuszanie bagien śródleśnych i likwidowanie mniejszych zbiorników wodnych. Budowa sztucznych miejsc na gniazda pomaga w rozprzestrzenianiu się tego gatunku na południowy-zachód aż po granice Alp.