Przy otwarciu strony odezwał się kanarek, moja wizytówka dźwiękowa.
Miłośnicy ptaków z pewnością znają bogatkę (Parus major) - ptaszka mniejszego od wróbla z oliwkowym wierzchem ciała i czarną, podłużną pręgą na żółtym brzuszku. Bogatki są zwinne, zadziorne i wzbudzają sympatię u ludzi, często w zimie przylatują do karmników. Bogatki są sprytne. Podpatrują inne sikory, które ukrywają pożywienie na zapas i okradają ich spiżarnie. Znana jest historia z bogatkami, które wypijały śmietanę z butelek zaklejonych folią. Ale czy znane są głosy tego małego ptaszka? Podobno opisano już 240 różnych głosów tej sikory. Przez kilka lat nagrywania ptaków nie udało mi się zgromadzić aż tylu głosów, ale na pewno mam się czym pochwalić.
Ornitolodzy nie dzielą głosów ptaków na śpiew i inne sygnały, ale wszystkie głosy nazywają wokalizacjami. Niektóre wokalizacje są prawdopodobnie obecne tylko u określonego podgatunku bogatek, inne są właściwe jedynie dla konkretnego ptaka, inne wreszcie mogą wydawać wszystkie bogatki niezależnie od podgatunku. Niestety, nie mogę prowadzić wizualnych obserwacji ptaków, więc trudno zgadnąć, jakie głosy należą do której grupy wokalizacji. Możliwe jest, że niektóre przedstawione tu wokalizacje mogą należeć do innego gatunku sikor i tylko przez pomyłkę znalazły się w tym zestawieniu.
Wokalizacje bogatek zazwyczaj brzmią bardzo wysoko, a niektóre dźwięki są ciche, więc na pierwszy rzut ucha mogą być niedokładnie słyszane, albo można ich nawet wcale nie słyszeć. Dlatego, oprócz normalnych nagrań, będę zamieszczać nagrania zwolnione i obniżone, na których będzie można wyraźnie usłyszeć poszczególne sygnały.
Wokalizacje bogatek są bardzo proste i opierają się na kilkudźwiękowych schematach. Niektóre z nich brzmią ładnie muzycznie z punktu widzenia człowieka, ale można je usłyszeć i nucić razem z bogatkami dopiero po zwolnieniu i obniżeniu śpiewu. W śpiewie tych sikor występują dźwięki czyste lub modulowane, z wibracją lub bez, głośne lub ciche, poukładane w motywy 2-, 3-, 4-, 5- a nawet sześciodźwiękowe. Niektóre motywy brzmią częściej niż inne, jak gdyby były ważniejsze. Jeśli sygnały dźwiękowe miałyby tylko służyć wyrażeniu agresji na widok intruza lub namiętności na widok samiczki, odstraszeniu napastnika lub zamanifestowaniu prostych ptasich uczuć, to wystarczyłyby proste okrzyki. dlaczego wokalizacje ptaków są niekiedy bardzo skomplikowane? Ptaki mają na pewno jakieś odczucia estetyczne. Jaki śpiew podoba się samiczkom? Czy to, co w naszych uszach brzmi nieprzyjemnie lub nawet groźnie, budzi takie same odczucia u ptaków? Ornitolodzy twierdzą, że dźwięki z wibracją w śpiewie bogatek są przejawem agresji. A czemu służą dźwięki tak ciche, że ledwo słyszalne przez człowieka? Na temat śpiewu ptaków chyba ciągle niewiele wiadomo. Badacze głosów ptaków korzystają z sonogramów, które bardzo pomagają w analizie dźwięku. Jednak dźwięków przede wszystkim należy słuchać. Dotykając obrazu, można wyczuć fakturę płutna, rozróżnić wypukłości wynikające z nierównomiernego nałożenia farby itd. Jednak trudno zaprzeczyć, że najlepiej oglądać obraz wzrokiem. To samo dotyczy słuchu. Można oglądać dźwięk na wykresach, ale do odbioru dźwięków najlepiej przystosowane jest ucho. Ponieważ dźwięki wydawane przez bogatki brzmią często za wysoko, za szybko, a czasem nawet i za cicho, więc dopiero na nagraniach zwolnionych i obniżonych słychać, że niektóre tony brzmią zadziwiająco czysto, a interwały między dźwiękami są dobrze określone. Dlatego niektóre piosenki tych sikor brzmią muzycznie ładnie w ludzkim rozumieniu muzyki - tym można się zachwycać słuchając, a nie patrząc.
W badaniu ptasich wokalizacji ornitolodzy posługują się pojęciem sylaby. Pojęcie sylaby określa się oddzielnie dla każdego gatunku. Mianem sylaby określa się pojedynczy dźwięk lub grupę dźwięków słyszanych przez ludzkie ucho jako 1 dźwięk, którego nie da się podzielić bez pomocy sonogramu. Jednak ludzie mają różną wrażliwość słuchową, a w dodatku, co z ubolewaniem stwierdzam na własnym przykładzie, z wiekiem maleją zdolności słuchowe. Ornitolodzy próbują wzorować się na ludzkiej mowie złożonej przecież z wyrazów, a wyrazy dzielą się na sylaby. Na razie nie mam przekonania, że jest to właściwe podejście. Ponieważ wydaje mi się, że pojęcie sylaby jest mało precyzyjne, więc będę się posługiwać raczej dźwiękami niż sylabami. Pojęcie dźwięku jest też niedokładnie określone, więc przyjmuję, że jeśli dźwięk jest modulowany w ten sposób, że początek dźwięku ma inną wysokość niż jego koniec, a przejście jest bardzo łagodne, wtedy będę taki dźwięk traktować jako pojedynczy. Jeśli natomiast początek dźwięku ma inną wysokość niż jego koniec, ale przejście jest ostre, tak jak to ma miejsce przy grze np. na fortepianie, wtedy taki dźwięk będę traktować jako dwa dźwięki. Motywem będę nazywać grupę dźwięków, która pojawia się przynajmniej raz w jednej piosence. Natomiast piosenką będę nazywać serię złożoną z jednego lub kilku motywów oddzieloną od podobnej serii wyraźną przerwą.
Prezentację głosów zacznę od przedstawienia w jednym pliku dźwiękowym niektórych głosów bogatek, jakie można usłyszeć w lesie przez cały rok. Jak można było usłyszeć, na sygnały tych sikor składają się ćwierkania, świergoty, krótkie i dzwoniące dźwięki o różnej długości i wysokości. Dźwięki te są zazwyczaj modulowane, tzn. zmieniają wysokość w czasie trwania. Dźwięki krótkie brzmią trochę jak dzwonek. One też są modulowane - na początku, przez króciutką chwilę brzmią nisko, a potem nabierają szybko wyższego brzmienia. Pisząc "brzmią nisko" mam na myśli dźwięk wysoki, ponieważ bogatki śpiewają tak wysoko, że człowiek na ogół nie może tego dźwięku zaśpiewać. Można jeszcze dodać, że niektóre sygnały mają wibrację. Skrzeczący terkot, który może mieć różną długość oznacza zaniepokojenie. Powyższego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Na zwolnionym i obniżonym nagraniu będzie można dokładnie usłyszeć modulację dźwięków, oraz wibrację występującą w niektórych wokalizacjach.
A oto nagranie świergotów, które brzmią dość osobliwie. Nagranie zawiera dwie serie po 3 świergoty. Tych świergotów można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Na zwolnionym i obniżonym nagraniu słychać, że świergot jest długim, modulowanym dźwiękiem o charakterze opadającym, a przez pewien czas jego trwania występuje wibracja. Końcówka tego dźwięku nie ma wibracji. Co oznacza ten świergot w języku bogatek, niestety nie wiem.
A oto inny przykład dzwoniącego głosu sikory bogatki. Na nagraniu słychać też skrzeczący sygnał niepokoju tej sikory i "pykający" głos, którym odzywa się kos, a w tle śpiewa inna bogatka. Jednak "dzwoniące" sygnały bogatki są dobrze słyszalne. Tego nagrania warto posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Na zwolnionym i obniżonym nagraniu głos kosa brzmi jak niskie poszczekiwanie. Jednak ciekawa jest "dzwoniąca" wokalizacja bogatki. Okazuje się, że składa się ona z dwóch lub nawet trzech dźwięków, które mogą być powtarzane, tworząc krótkie, kilkudźwiękowe całości. Głośny dźwięk, który na pierwszy rzut ucha słyszymy na normalnym nagraniu, na nagraniu zwolnionym i obniżonym jest modulowany i zaczyna się stosunkowo nisko, po czym szybko zmienia wysokość dość znacznie. Ten głośny dźwięk poprzedzony jest jednym lub dwoma znacznie wyższymi i cichszymi dźwiękami, które mogą umknąć naszej uwadze na nagraniu normalnym. Natomiast są już dobrze słyszalne na nagraniu zwolnionym i obniżonym. Co ciekawe, skrzeczące dźwięki zaniepokojenia są poprzedzone jednym lub dwoma tymi cichymi, wysokimi dźwiękami. Mówiąc o interwałach, nie zawsze udaje się określić dokładnie odległości między dźwiękami, ponieważ tony wydawane przez ptaki często wypadają "między klawiszami fortepianu", a więc interwał może być niedociągnięty lub przewyższony. Dzwoniący i głośny dźwięk o wyrazistej modulacji, według tego co przyjęłam na początku, może być traktowany jako 2 dźwięki, ponieważ modulowany jest w ten sposób, że niższy początek przechodzi ostro w wyższą końcówkę. Prawdopodobnie te dwa dźwięki przez naukowców będą uważane za pojedynczą sylabę.
A oto jeszcze inny przykład dzwonienia bogatki. To dzwonienie jest wyraźnie 4-dźwiękowe - wyższe dźwięki są głośniejsze, więc są lepiej słyszalne niż w poprzednim przykładzie. Dźwięk niski jest znacznie niższy od dźwięków wysokich i jest tak samo głośny, jak w przykładzie poprzednim, ale nie jest modulowany i sikora wykonuje po nim jeszcze 1 dźwięk, który ma taką samą wysokość jak wysokie dźwięki poprzedzające niski i głośny dźwięk. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Można jeszcze dodać, że czterodźwiękowe dzwonki występują pojedynczo, tzn. że czterodźwiękowa grupa jest oddzielona od podobnej wyraźną przerwą. Można powiedzieć, że ta wokalizacja oparta jest na 4-dźwiękowym schemacie. Te wokalizacje są piosenkami, zawierającymi tylko 1 czterodźwiękowy motyw.
Na zakończenie fragmentu o różnych głosach, które raczej nie kojarzymy ze śpiewem, przedstawiam jednosylabowy śpiew bogatki, który nagrałam 22 kwietnia 2018 roku. Tym razem bogatka dość szybko i monotonnie powtarza jedną, niezbyt wysoko brzmiącą sylabę z delikatną wibracją. Taki śpiew bogatki słyszałam po raz pierwszy właśnie w 2018 roku.
Oto pierwszy przykład wokalizacji dwudźwiękowej. Tego przykładu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Po wysłuchaniu nagrania zwolnionego i obniżonego okaże się, że bogatka śpiewa dwudźwiękowe motywy, przy czym pierwszy dźwięk motywu jest wysoki, cichy i ma charakter lekko opadający, a drugi jest od niego niższy i głośniejszy. Można jeszcze dodać, że żaden element tej wokalizacji nie ma wibracji. Tak jak w poprzednim przykładzie dwudźwiękowe grupy wykonywane są pojedynczo. Jeśli pierwszy dźwięk (pierwszą sylabę) oznaczymy literą A, a drugą B, to całą wokalizację można przedstawić w postaci AB.
Oto podobny dwudźwiękowy schemat, w którym, na pierwszy rzut ucha, w chórze ptaków słyszymy tylko 1 dźwięk, (ten głośniejszy) ponieważ pierwszy jest wyższy i cichszy. W tym schemacie obydwa elementy również nie mają wibracji. Obydwa dźwięki są modulowane: pierwszy dźwięk jest bardzo krótki, wysoki i wyraźnie zawinięty do góry. Drugi dźwięk jest niższy, długi i ma charakter delikatnie opadający. Wokalizacje tej bogatki można znowu przedstawić w postaci AB. Tej wokalizacji można posłuchać na nagraniu czterokrotnie zwolnionym i obniżonym o dwie oktawy. Te wokalizacje nie układają się w serie motywów, lecz każda grupa złożona z dwóch dźwięków występuje pojedynczo. Każda dwójka oddzielona jest od następnej wyraźną przerwą.
A oto inny przykład wokalizacji dwudźwiękowej. Tutaj również może się wydawać (zwłaszcza, gdy ten śpiew słyszy się z daleka), że jest to wokalizacja jednodźwiękowa, ale na nagraniu 4-krotnie zwolnionym i obniżonym o dwie oktawy będzie słychać, że motywy składają się z dwóch dźwięków. Śpiew bogatki brzmi bardzo czysto, człowiek ten motyw łatwo może zanucić. Pierwszy dźwięk jest niski, długi i głośny, natomiast drugi jest wyższy od niego o tercję małą (1.5 tonu), w dodatku jest krótki i cichy. Obydwa dźwięki nie mają wibracji. Tym razem grupy dwudźwiękowe (dwudźwiękowe motywy) układają się w serie (piosenki), które można przedstawić jako ABABABAB ABABABAB ABABABABAB.
Oto dwudźwiękowa wokalizacja, która jest podobna do przykładu poprzedniego. Tutaj też dwudźwiękowe motywy układają się w piosenki. Pierwszy element dwudźwiękowego motywu jest niski, długi i głośny, natomiast drugi jest cichy, krótki i wyższy od pierwszego o tercję wielką (2 tony). Gdy to nagranie obniży się o dwie oktawy i 4-krotnie zwolni, wtedy człowiek będzie mógł śpiewać razem z bogatką. Te piosenki można zapisać w postaci ABAB...
W kwietniu 2016 roku w Laskach nagrałam ciekawie śpiewającą bogatkę. Jest to delikatny, wysoko brzmiący śpiew. Śpiew ten jest dwusylabowy i układa się w piosenki. Dwusylabowy schemat ma następującą postać: dźwięk wyższy, dźwięk niższy. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Te piosenki znowu układają się w postać: ABAB...
I jeszcze 1 przykład dwudźwiękowej wokalizacji, gdzie piosenki złożone są z dwudźwiękowych motywów. Pierwszy dźwięk jest niski i ma wibrację, a drugi jest wyższy i nie ma wibracji. Wibracja pierwszego elementu jest delikatna i szybka, co daje wrażenie "szorstkiego dźwięku". Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Tę wokalizację można zapisać w postaci ABAB...
Kolejny przykład zawiera śpiew, który składa się z piosenek będących seriami dwudźwiękowych motywów. Nie jestem do końca przekonana, że to śpiewa bogatka, ale która sikora może tak śpiewać? Pierwszy element motywu zaczyna się wysoko i po dźwiękach pośrednich dość nisko opada, ma też wibrację na końcu. Drugi element jest czysto brzmiącym dźwiękiem, nie ma wibracji i brzmi wyżej od końcówki dźwięku poprzedniego. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Jeszcze ciekawiej brzmi ta wokalizacja na nagraniu 8-krotnie zwolnionym i obniżonym o 3 oktawy. Okazuje się, że pierwszy, opadający skokowo dźwięk, składa się z czterech dźwięków, przy czym pierwszy dźwięk jest najcichszy i najwyższy, a każdy następny jest niższy od poprzedniego. Ostatni dźwięk z tej grupy jest najgłośniejszy i ma drobną wibrację nadającą mu szorstkość. Prawdopodobnie taką grupę badacze ptasich głosów uznaliby za jedną sylabę. Natomiast drugi element schematu startuje z poziomu, na którym kończy się element poprzedni, a po bardzo krótkiej chwili osiąga swoją końcową wysokość. Jeśli w pierwszym elemencie schematu każdy dźwięk uznamy za odrębny, wtedy schemat będzie oczywiście pięciodźwiękowy. Te piosenki można przedstawić w postaci ABAB... lub A1A2A3A4BA1A2A3A4B...
A oto przykład dwudźwiękowej wokalizacji, wykonywanej dość szybko. Pierwszy dźwięk tego schematu jest wysoki, ma bardzo delikatną wibrację, a drugi jest niższy i ma wibrację nadającą mu szorstkość. Tej wokalizacji można posłuchać na nagraniu 4-krotnie zwolnionym i obniżonym o dwie oktawy. Te piosenki układają się w typową formę ABAB...
Oto ciekawe nagranie dwusylabowego śpiewu bogatki zarejestrowane 29 stycznia 2017 roku w Laskach pod Warszawą. Piosenka składa się z powtórzeń dwusylabowego motywu, w którym pierwszy dźwięk jest dłuższy, głośniejszy i niższy, a drugi jest krótszy, wyższy i cichszy. Żaden dźwięk nie ma wibracji. Śpiew jest ciekawy z tego względu, że dźwięk niższy ma różne wysokości, a zmiana wysokości jest nieregularna. Druga piosenka tej bogatki jest już regularna: długi, głośny, niższy dźwięk, po którym następuje wyższy, krótki i cichy. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Tutaj druga piosenka może być zapisana w formie ABAB..., natomiast w pierwszej piosence sylaba A nieregularnie zmienia wysokość.
Teraz przedstawię, moim zdaniem, niezwykły dwusylabowy śpiew bogatki. 13 maja 2014 r. byłam w ptasim rezerwacie "Ptasi raj" w Górkach Wschodnich koło Gdańska. Tam spotkałam dwie bogatki, z których każda śpiewała piosenki złożone z dwudźwiękowych motywów. Piosenki tych bogatek ładnie splatają się ze sobą, ale to trochę utrudnia dokładne usłyszenie poszczególnych sikor. U pierwszej bogatki motywy były typowe: pierwszy dźwięk trochę dłuższy, wysoki, bez wibracji; drugi - niższy o tercję małą (1.5 tonu), nieco krótszy i również bez wibracji. Druga bogatka zaczyna swoje piosenki o ton wyżej. Zarówno pierwszy, jak i drugi dźwięk motywu nie mają wibracji. Osobliwością drugiego, niższego dźwięku jest tercjowe współbrzmienie harmoniczne. Dźwięk ten nie brzmi zbyt czysto i ma charakter lekko opadający. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Dodam jeszcze, że nagranie zwolnione i obniżone zostało lekko skrócone. Piosenki tych bogatek można typowo zapisać w formie ABAB...
Na początku przedstawiam nagranie, na którym są conajmniej dwie bogatki. Najpierw słychać wokalizację dwudźwiękową, powtórzoną 3 razy, przy czym pierwszy dźwięk jest wysoki, długi i bez wibracji, a drugi jest niższy, opadający i ma wibrację. Potem pojawiają się 2 wysokie, wydłużone i lekko opadające gwizdy i raz powtórzona wokalizacja taka jak na początku. Potem słychać trzydźwiękową wokalizację, gdzie pierwszy dźwięk jest wysoki, długi, opadający i bez wibracji, a dźwięki drugi i trzeci są takie same: niższe, opadające i z wibracją. Następnie słychać trzydźwiękową wokalizację, gdzie pierwszy dźwięk jest dość wysoki, niemodulowany i bez wibracji, natomiast dźwięki drugi i trzeci są takie same: niższe i charakterystycznie modulowane - początek jest niższy, skrzypiący i ma wibrację, koniec jest wyższy i nie ma wibracji. W końcu pojawia się bogatka, która śpiewa piosenki złożone z trzydźwiękowych motywów: pierwszy dźwięk jest najwyższy i z lekką wibracją, drugi dźwięk tego motywu nie ma wibracji i jest najniższy, a trzeci jest wyższy od drugiego, ale niższy od pierwszego i również nie ma wibracji. Wokalizacje bogatki ze skrzypiącą wstawką oraz tej, która śpiewa piosenki, splatają się ze sobą, tak że trudno czasem je rozdzielić. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Piosenkę trzydźwiękową (trzysylabową) można schematycznie zapisać jako ABC...
A oto typowy, trzydźwiękowy śpiew, który często słychać w lesie. Na piosenki składają się serie trzydźwiękowych motywów, w których pierwsze dwa dźwięki są takie same: brzmią nisko i mają wibrację. Natomiast trzeci dźwięk jest wyższy, nie ma wibracji i ma charakter lekko opadający. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Jeśli pierwszy i drugi dźwięk tego motywu (są one takie same) oznaczymy literą A, natomiast trzeci dźwięk literą B, wtedy piosenkę będzie można zapisać w postaci AABAAB...
Oto podobny śpiew, oparty na trzydźwiękowym schemacie. Pierwsze dwa dźwięki są głośne, niskie, mają tę samą wysokość i taką samą wibrację. Trzeci dźwięk jest modulowany, ma charakter opadający, jest cichszy i nie ma wibracji. Na nagraniu śpiewają różne ptaki, dlatego panuje spory harmider. Czy bogatki w takim przypadku zachowują się tak jak ludzie? Gdy musimy porozumieć się w hałasie, mówimy do siebie głośniej. Czy bogatki też śpiewają głośniej w hałasie? A może przynajmniej niektóre dźwięki śpiewają głośniej? Prawdopodobne jest też, że bogatki wybierają sobie takie miejsca, z których ich głos jest najlepiej słyszalny i najmniej zakłócany przez inne ptaki. Dowiedziono tego np. dla słowików. Słowiki w hałaśliwym otoczeniu, np. w mieście o dużym ruchu ulicznym, śpiewają głośniej. Tej wokalizacji można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Te piosenki można zapisać typowo: AABAAB...
A teraz śpiew, który również bardzo często słychać wiosną w lesie. Piosenki są seriami trzydźwiękowych motywów, gdzie dwa pierwsze dźwięki są takie same: mają tę samą wysokość i nie mają wibracji. Trzeci dźwięk jest od nich niższy, brzmi nieco fałszywie i ma wibrację nadającą mu szorstkość. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. I znowu piosenki można zapisać jako AABaAB...
A teraz śpiew, w którym żaden dźwięk motywu nie ma wibracji ani modulacji. Pierwsze dwa dźwięki mają tę samą wysokość, natomiast trzeci jest od nich niższy. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Zapis piosenki: AABAAB...
A teraz śpiew składający się z piosenek o trzydźwiękowym schemacie, który jest odwrócony w stosunku do poprzedniego. Nie jest to dokładne odwrócenie, ponieważ pierwszy dźwięk jest najniższy, najdłuższy i lekko modulowany. Natomiast dwa kolejne dźwięki są wyższe, mają tę samą wysokość, nie mają wibracji ani modulacji. Są to dźwięki bardzo krótkie, a przerwa między nimi jest również bardzo krótka. Tego śpiewu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Ponieważ wszystkie dźwięki brzmią czysto, żaden nie jest modulowany, więc można śpiewać razem z bogatką. Mogę jeszcze dodać, że ten typ piosenek również bardzo często słychać w lesie w sezonie godowym. Przedstawienie piosenek: ABbABB...
Oto przykład wokalizacji, który składa się z trzech dźwięków. Pierwszy dźwięk jest najwyższy i ma charakter opadający; drugi dźwięk jest najniższy; trzeci jest wyższy od drugiego, niższy od pierwszego i ma charakter lekko rosnący. Te wokalizacje nie układają się w serie, lecz występują pojedynczo. Tego przykładu można oczywiście posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie wokalizacji: ABC.
A oto inny przykład trzydźwiękowej wokalizacji. Tym razem dźwięk pierwszy jest najwyższy, najcichszy i najkrótszy; dźwięk drugi jest niższy i nieco dłuższy od pierwszego; dźwięk trzeci jest najdłuższy, zaczyna się najniżej i ma charakter wyraźnie rosnący. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Te wokalizacje, tak jak w poprzednim przykładzie, występują pojedynczo. Przedstawienie wokalizacji: ABC.
A teraz kolejny przykład trzydźwiękowej wokalizacji, w której pierwszy dźwięk jest najniższy, najdłuższy, głośny i lekko rosnący, natomiast dwa kolejne mają tę samą wysokość, są bardzo krótkie, wyższe od pierwszego i bardzo ciche. Na normalnym nagraniu tych cichutkich dźwięków nie słychać i wydaje się, że bogatka śpiewa tylko jeden głośny dźwięk. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Można jeszcze dodać, że tym razem wokalizacje układają się w serie (piosenki). Przedstawienie piosenek: ABBABB...
A teraz przedstawię inny przykład wokalizacji trzydźwiękowej. W tym przykładzie pierwszy dźwięk jest niski, głośny i długi. Drugi jest najwyższy wyższy, a trzeci jest nieco niższy od drugiego. Dźwięki drugi i trzeci są ciche i krótkie. Żaden dźwięk motywu nie ma wibracji. Tej wokalizacji można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o trzy oktawy. W tym przykładzie pojedyncza piosenka składa się z serii jednakowych motywów i można ją symbolicznie przedstawić jako ABCABC...
Oto przykład ładnie śpiewającej bogatki. Samczyk śpiewa piosenki złożone z 3-dźwiękowych motywów. Nagranie jest mało wyraźne, bo do bogatki nie dało się podejść bliżej, a na dodatek śpiew tej sikory jest zagłuszany przez drozda śpiewaka. Gdy to nagranie zwolni się 4-krotnie i obniży o dwie oktawy, wtedy okaże się, że te piosenki są bardzo melodyjne i człowiek może je nucić z bogatką. Wszystkie sylaby motywu brzmią czysto, żaden nie ma wibracji. Pierwszy dźwięk motywu jest najwyższy, drugi jest niższy od pierwszego o pół tonu, a trzeci jest niższy od drugiego o cały ton. Na zwolnionym i obniżonym nagraniu zmieniają się proporcje dźwiękowe i bogatkę słychać wyraźnie. Przedstawienie piosenki: ABCABC...
I jeszcze 1 przykład ciekawej trzydźwiękowej wokalizacji. Dwa pierwsze dźwięki są cichótkie, bardzo krótkie i mają tę samą wysokość, natomiast dźwięk trzeci jest głośny, niższy od nich, silnie modulowany o charakterze opadającym i ma wibrację. Po tych trzech dźwiękach następuje krótka przerwa, po czym wykonywany jest jeszcze jeden (czasem dwa) dźwięk, który jest bardzo cichy, krótki, taki sam jak dwa pierwsze dźwięki prezentowanej wokalizacji. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Te wokalizacje występują pojedynczo, tylko czasem po dwie w serii. Przedstawienie piosenek: najczęściej AABA, rzadziej AABAA, najrzadziej AABAAB.
Następnym przykładem z serii trzydźwiękowych wokalizacji jest sekwencja czterech głośnych, ostro brzmiących zawołań. Jedno zawołanie zaczyna się cichym, krótkim i czysto brzmiącym dźwiękiem, który jest wyższy od dwóch pozostałych. Dwa następne dźwięki są takie same: niskie, rosnące, z wibracją i głośne. Na normalnym nagraniu właśnie te głośne dźwięki słyszymy. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Te wokalizacje występują pojedynczo, nie układają się w serie. Można jeszcze dodać, że między drugim a trzecim dźwiękiem jest przerwa nieco dłuższa niż między dźwiękiem pierwszym i drugim. Przedstawienie wokalizacji: ABB.
Kolejne nagranie zawiera piosenki złożone z trzydźwiękowych motywów. Na nagraniu są tylko 3 piosenki, a w każdej jest kilka takich motywów. Na pierwszy rzut ucha słychać tylko dwa dźwięki, dlatego dobrze jest posłuchać tych piosenek w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Po zwolnieniu i obniżeniu nagrania okazuje się, że motyw jest rozłożonym trójdźwiękiem śpiewanym z dołu do góry, przy czym najwyższy dźwięk ma lekką i szybką wibrację, przez co dźwięk wydaje się "szorstki". Przedstawienie piosenek: ABCABC...
A teraz kilka bardzo podobnych piosenek zawierających trzydźwiękowe motywy. Różnica jest tylko taka, że żaden dźwięk nie ma wibracji ani modulacji, przez co trójdźwięk brzmi czysto i można go śpiewać razem z bogatką. Żeby to zilustrować, przedstawiam nagranie 4-krotnie zwolnione i obniżone o dwie oktawy. Można jeszcze dodać, że ten trójdźwięk brzmi trochę wyżej od przedstawionego w poprzednim przykładzie. Przedstawienie piosenek: ABCABC...
A oto inny śpiew oparty na trzydźwiękowym schemacie. Tym razem wokalizacje występują pojedynczo, zawierają tylko 1 trzydźwiękowy motyw. Dwa pierwsze dźwięki motywu są takie same: wysokie, ciche, mają charakter opadający i dość wolną i "grubą" wibrację w dalszej części dźwięku; początek dźwięku nie ma wibracji. Trzeci dźwięk jest niższy, głośniejszy, opadający; początkowo jest szorstki, tzn. ma szybką i drobną wibrację, a jego końcówka jest "uderzona" i nie ma wibracji. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Na nagraniu głośno śpiewa kos i pleszka, co trochę przeszkadza w słuchaniu tego ciekawego śpiewu bogatki. Jednak do końca nie jestem przekonana, że to śpiewa bogatka. Może ten głos należy do innej sikory? Przedstawienie wokalizacji: AAB.
A teraz czysto brzmiący trzydźwiękowy schemat. Tym razem piosenki są seriami trzydźwiękowych motywów bez wibracji, tzn. żaden dźwięk nie wibruje. Na 4-krotnie zwolnionym i obniżonym o dwie oktawy nagraniu słychać, że pierwszy dźwięk jest najkrótszy i najniższy, drugi jest wyższy od pierwszego o 2 tony, a trzeci jest wyższy od drugiego tylko o pół tonu, ale między drugim a trzecim dźwiękiem jest przerwa troszkę dłuższa niż między dźwiękiem pierwszym a drugim. Przedstawienie piosenek: ABCABC...
Oto trzydźwiękowy schemat, w którym piosenki składają się z dwóch ciekawie brzmiących motywów. Pierwsze dwa dźwięki są takie same, wysokie z dość grubą wibracją, a trzeci jest niższy mniej więcej o oktawę, głośny, jakby uderzony. Dźwięk ten jest modulowany w ten sposób, że przez bardzo krótki moment brzmi całkiem nisko, a potem szybko osiąga końcową wysokość. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. W słuchaniu nagrania przeszkadzają głośno śpiewające ptaki. Przedstawienie wokalizacji: AABAAB...
A teraz dwie piosenki, których motywy zawierają dwa szorstkie dźwięki. Pierwsze dwa dźwięki są takie same - brzmią stosunkowo nisko i mają wibrację. Trzeci dźwięk brzmi czysto, nie ma wibracji i jest wyższy od dwóch pierwszych. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Zwolnienie i obniżenie nagrania sprawia, że człowiek może bez trudu śpiewać z bogatką. Przedstawienie wokalizacji: AABAAB...
A teraz przedstawiam śpiew, gdzie na pierwszy rzut ucha wydaje się, że piosenki są seriami dwudźwiękowych motywów. Dopiero po 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy okazuje się, że motywy można traktować jako 3-dźwiękowe. Pierwszy dźwięk jest najwyższy i ma lekką i szybką wibrację, przez co wydaje się "szorstki". Drugi dźwięk jest bardzo krótki, nieznacznie od niego niższy. Trzeci dźwięk jest dłuższy od poprzedniego i niższy od niego o tercję małą (1.5 tonu). Ta wokalizacja jest tak ładna muzycznie, że człowiek bez trudu może śpiewać z bogatką. Przedstawienie piosenki: ABCABC... Ponieważ między dźwiękiem drugim i trzecim nie ma żadnej pauzy, schemat zawiera 3 dźwięki, ale motywy są dwusylabowe. Zatem piosenki według sylab można zapisać: A1A2A1A2...
I znowu śpiew, który jest rozłożonym trójdźwiękiem. To nagranie zawiera tylko jedną piosenkę bogatki. Na nagraniu 8-krotnie zwolnionym i obniżonym o 3 oktawy słychać, że pierwszy dźwięk jest najwyższy, a po nim jest krótka przerwa. Następny dźwięk jest bardzo krótki, niższy od początkowego o tercję małą (1.5 tonu). Trzeci dźwięk jest niższy od dźwięku drugiego o tercję wielką (2 tony). Taki układ dźwięków jest rozłożonym, opadającym trójdźwiękiem, który człowiek łatwo może zanucić. Można jeszcze dodać, że żaden dźwięk nie ma wibracji. Przedstawienie piosenki: ABCABC... I znowu między drugim a trzecim dźwiękiem nie słychać pauzy, zatem piosenki można według sylab zapisać jako A1A2A1A2... Na nagraniu śpiewa muchołówka szara, której śpiew jest niepozorny, brzmi bardzo wysoko i często jest ledwie słyszalny w chórze ptaków. Śpiew muchołówki szarej jest ciekawy z tego względu, że te ptaki posługują się współbrzmieniami harmonicznymi dwóch dźwięków.
A oto śpiew, który w moich uszach brzmi bardzo ciekawie. To nagranie zawiera tylko 3 serie - piosenki - oddzielone od siebie wyraźnymi przerwami. Żaden dźwięk motywów, z których składają się piosenki nie ma wibracji. Pierwszy dźwięk jest najdłuższy, drugi - najkrótszy i najwyższy, odległy od pierwszego o tercję małą (1.5 tonu), natomiast trzeci dźwięk jest najniższy, nieco krótszy od pierwszego i odległy od poprzedniego o sekstę małą (4 całe tony). Gdy to nagranie zwolni się 8-krotnie i obniży o 3 oktawy, wtedy można będzie śpiewać razem z bogatką. Przedstawienie piosenki: ABCABC... Ponieważ między drugim i trzecim dźwiękiem nie słychać żadnej pauzy, więc piosenki według sylab można zapisać jako A1A2A1A2...
A oto trochę podobny schemat. Pierwszy dźwięk tego schematu jest dość niski i długi, drugi jest krótki i wyższy, a trzeci jest długi, najniższy, znacznie niższy od poprzedniego. Poza tym pierwszy dźwięk motywu ma wibrację lub brzmi bez wibracji. Tego śpiewu można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: A1BCABC...A1BC ... ABC...A1BC..., gdzie A1 oznacza dźwięk z wibracją, a A - dźwięk bez wibracji.
Oto jeszcze 1 śpiew o bardzo podobnym schemacie. Tym razem interwały są inne, trzeci dźwięk ma lekką wibrację, a drugi jest bardzo krótki. Można dodać, że drugi dźwięk jest jednocześnie najwyższy. Tego nagrania można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Przedstawienie piosenki: ABCABC... Ponieważ między drugim a trzecim dźwiękiem nie słychać pauzy, więc przedstawienie piosenki według sylab jest następujące A1A2...
24 lutego 2019 roku nagrałam bogatkę, która w trakcie nagrania zmieniła rodzaj śpiewu. Pierwsza część nagrania zawiera ciekawy śpiew oparty na schemacie trzydźwiękowym, właściwie złożonym z trzysylabowych motywów. Dwie pierwsze sylaby są takie same, a trzecia jest wyższa i dłuższa. Żadna sylaba nie ma wibracji. Ciekawą cechą tego śpiewu jest to, że wszystkie sylaby mają współbrzmienia harmoniczne dwóch dźwięków, co nadaje im raczej skrzeczący charakter. Druga część nagrania zawiera śpiew złożony z dwu- lub trzysylabowych motywów, przy czym sylaby mają charakterystyczną modulację. Pierwsza sylabajest wysoka, a charakterystyczna modulacja nadaje jej "stukające" brzmienie. Druga sylaba jest niższa i może być powtórzona, przez co tworzy się motyw trzysylabowy. Druga sylaba jest tak modulowana, że zawiera dwa dźwięki. Żadna sylaba nie ma wibracji. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Śpiew bogatek ze współbrzmieniami harmonicznymi dwóch dźwięków słyszę bardzo rzadko, więc podejrzewam, że u tego gatunku współbrzmienia harmoniczne nie są powszechne. Przedstawienie piosenek pierwszego typu według sylab: najczęściej AAB; piosenki drugiego typu: ABBAB... przy czym motyw AB jest częstszy niż ABB.
29 kwietnia 2022 roku w Laskach nagrałam bogatkę, która w jednej piosence łączy schemat dwudźwiękowy i trzydźwiękowy. Taki śpiew słyszałam do tej pory tylko raz. Dwusylabowy motyw zawiera czysto brzmiące sylaby: wyższą i niższą, natomiast motyw 3-dźwiękowy zawiera jedną "szorstką" sylabę. Na Nagraniu 4-krotnie zwolnionym i obniżonym o dwie oktawy można zauważyć, że wyższe sylaby motywu dwudźwiękowego nie mają jednakowej wysokości. Schematyczne przedstawienie piosenek: AB...ACAAC...
Na początku przedstawiam wokalizację, która zawiera piosenki trzy- i czterodźwiękowe. Jedna piosenka stanowi całość zawierającą albo trzy-, albo czterodźwiękowy motyw. Motyw 3-dźwiękowy zaczyna się wysokim, niemodulowanym dźwiękiem bez wibracji. Drugi dźwięk tego motywu jest niższy, niemodulowany i ma mocną wibrację. Trzeci dźwięk jest wyższy, nie ma wibracji, ale za to ma ciekawą modulację: początek dźwięku jest skrzypiący, a potem dźwięk jest już czysty i brzmi wyżej od dźwięku drugiego. W piosenkach 4-dźwiękowych czwarty dźwięk jest dokładnym powtórzeniem dźwięku początkowego. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Symboliczne przedstawienie piosenek: ABC lub ABCA.
Oto ciekawy śpiew bogatki, oparty na 4-dźwiękowym schemacie. Schemat zawiera dwie pary dźwięków. W każdej parze pierwszy dźwięk jest wyższy od drugiego. Druga para dźwięków jest niższa od pierwszej. W pierwszej parze pierwszy dźwięk jest krótki i cichy, drugi jest głośniejszy, dłuższy i z wibracją. W drugiej parze żaden dźwięk nie ma wibracji, a pierwszy jest krótszy od drugiego. Tej wokalizacji można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Symboliczne przedstawienie piosenki: ABCDABCD... Między dźwiękami A i B oraz C i D nie ma przerwy, więc schemat zawiera 4 dźwięki, ale motyw jest dwusylabowy. Według sylab piosenki można zapisać: AB...
A oto inny rodzaj wokalizacji, oparty na cztero- i pięciodźwiękowym schemacie. Pierwszy dźwięk jest długi, brzmi wysoko, nie ma wibracji, ale ma charakter opadający. Następnie wykonywany jest ciąg trzech lub czterech, jednakowych dźwięków z wibracją, o charakterze opadającym, i z charakterystycznie uderzoną, czysto brzmiącą końcówką. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie tych piosenek: ABBB lub ABBBB. Gdyby powyższe nagranie zwolnić jeszcze dwukrotnie i obniżyć o oktawę, okazałoby się, że pierwszy dźwięk pozostanie wysokim, opadającym, długim gwizdem, natomiast pozostałe dźwięki ułożą się w grupę coraz niższych dźwięków. Grupa ta nabiera interesującego muzycznego brzmienia. Zanim bogatka zaśpiewała wyżej przedstawioną wokalizację, wykonywała typowe piosenki złożone z trzydźwiękowych motywów. Tych typowych piosenek można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Ponieważ krótko po tej typowej wokalizacji w tym samym miejscu rozlegały się te trochę mniej typowe, więc wysnułam wniosek, że to ta sama bogatka śpiewała obie wokalizacje.
Oto dwie wokalizacje, z których każda składa się z 4-dźwiękowego schematu: pierwszy dźwięk jest najdłuższy, najwyższy i ma charakter opadający. Drugi dźwięk jest niższy i krótszy. Trzeci dźwięk jest również krótki, ale jest najniższy. Natomiast czwarty dźwięk jest wyższy od trzeciego, ale niższy od pierwszego. Żaden dźwięk tego schematu nie ma wibracji. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Tutaj motywy nie układają się w serie, lecz występują pojedynczo. Przedstawienie piosenek: ABCD ABCD ...
A teraz inny przykład ciekawego schematu 4-dźwiękowego. Ten śpiew składa się z piosenek, w których kilkakrotnie powtarza się motyw całkiem ładnie brzmiący. Pierwszy dźwięk tego motywu jest cichy, dość długi, najwyższy i ma charakter lekko opadający. Drugi dźwięk jest niższy i głośniejszy. Trzeci dźwięk jest niższy od drugiego, tak samo głośny i oddzielony od niego nieco dłuższą pauzą. Czwarty dźwięk jest wyższy od trzeciego, ale niższy od drugiego. Można jeszcze dodać, że dźwięki tego schematu nie mają wibracji. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: ABCD...
Oto śpiew oparty na czterodźwiękowym schemacie. Pierwszy dźwięk tego schematu jest najwyższy, długi, czystobrzmiący i ma charakter lekko opadający. Trzeci dźwięk tego schematu jest najniższy, długi, czysto brzmiący i ma charakter wyraźnie rosnący. Obydwa dźwięki nie mają wibracji. Zarówno drugi jak i czwarty dźwięk brzmią na tej samej wysokości, są krótkie, mają wibrację i są niższe od pierwszego i wyższe od trzeciego. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: ABCBABCB...
Oto ciekawe piosenki złożone z czterodźwiękowych motywów. Gołym uchem słychać tylko dwie sylaby, natomiast na nagraniu zwolnionym usłyszymy 4 dźwięki. Pierwszy dźwięk tego schematu jest najwyższy, najcichszy, najkrótszy, ma czyste, fletowe brzmienie i nie ma wibracji. Drugi dźwięk jest niższy i dłuższy od pierwszego i ma wyraźną wibrację. Trzeci dźwięk jest krótki, niższy od drugiego, nie ma wibracji i brzmi czysto. Zaraz po nim, bez żadnej pauzy, występuje ostatni dźwięk tego schematu; jest on długi i zdaje się mieć delikatną wibrację. Co do tej wibracji nie jestem pewna, ponieważ zwolnione i obniżone nagranie jest trochę zniekształcone. Tego nagrania można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Przedstawienie piosenek: ABCDABCD... Ponieważ nie ma przerwy między dźwiękiem C i D, więc według sylab te wokalizacje można zapisać: ABCABC...
Oto jedna piosenka oparta na czterodźwiękowym schemacie. Pierwszy dźwięk tego schematu jest najwyższy, krótki i czysto brzmiący. Drugi dźwięk jest od niego niższy, ale również krótki i czysto brzmiący. Trzeci dźwięk jest tylko nieco niższy od drugiego, jest długi i ma charakter delikatnie opadający. Czwarty dźwięk jest najniższy. Dźwięk ten jest długi, czysto brzmiący, nieopadający, ale na początku przez króciutką chwilę jest jak gdyby "przybrudzony". Tego nagrania można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Przedstawienie piosenki: ABCDABCD... Tutaj między dźwiękami A, B i C nie ma przerwy, więc znowu: schemat jest czterodźwiękowy, natomiast motyw - dwusylabowy. Piosenkę według sylab możnazapisać: ABAB...
W Sobieszewie koło Gdańska nagrałam ciekawie śpiewającą bogatkę. Na nagraniu 8-krotnie zwolnionym i obniżonym o 3 oktawy okazuje się, że ta bogatka śpiewa piosenki złożone z 4-dźwiękowych motywów. Pierwszy dźwięk motywu jest niski, krótki i bez wibracji, drugi jest dłuższy, niższy i ma wibrację. Trzeci dźwięk jest najciekawszy, ponieważ jest najwyższy, najkrótszy, czysto brzmiący i bez wibracji. Dźwięk ten jest niekiedy tak cichy, że prawie go nie słychać. Czwarty dźwięk jest niższy od trzeciego, jest długi i ma wibrację. Czy cichutkie, ledwie słyszalne dźwięki mają jakieś znaczenie dla sikorek? Przedstawienie piosenek: ABCDABCD... W tej wokalizacji między dźwiękiem A i B nie ma przerwy, więc według sylab piosenki można zapisać: A1BCA1BC...
I jeszcze 1 ciekawy śpiew, w którym piosenki zawierają 4-dźwiękowe motywy. Pierwsze dwa dźwięki są takie same, z bardzo charakterystyczną modulacją. Zaczynają się bardzo wysoko, mają charakter opadający, a końcówka jest mocno zaznaczona. Trzeci dźwięk brzmi niżej i nie ma modulacji. Czwarty dźwięk też nie ma modulacji i jest znacznie niższy od poprzedniego. Można jeszcze dodać, że żaden dźwięk tego schematu nie ma wibracji. Tego śpiewu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenek: AABCAABC...
Oto 3 piosenki oparte na 4-dźwiękowym schemacie. Tutaj 2 pierwsze dźwięki są stosunkowo niskie, brzmią na tej samej wysokości i mają taką samą wibrację. 2 kolejne dźwięki są wyższe, czysto brzmiące, bez wibracji i są krótsze od dwóch pierwszych. Jeśli sylaby z wibracją oznaczymy jako A, a wysokie bez wibracji jako B, to całą piosenkę można zapisać jako AABBAABB... Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy.
W czerwcu 2015 roku w Sobieszewie nagrałam wokalizację o czterodźwiękowym schemacie. Wokalizacja ta jest ciekawa z tego względu, że składa się z dwóch par, przy czym w każdej parze są dźwięki o tej samej wysokości. Pierwsza para zawiera dźwięki wyższe niż druga. Ciekawostką tej wokalizacji jest to, że w pierwszej parze występują współbrzmienia harmoniczne dwóch dźwięków o dużym interwale. Tej wokalizacji można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenek: AABB...
30 marca 2021 roku w Laskach nagrałam śpiew bogatki oparty na schemacie 4-dźwiękowym. Wokalizację można przedstawić symbolicznie jako ABCD, przy czym dźwięki A i C mają tę samą wysokość. Dźwięk drugi (B) jest niższy od dźwięków A i C, natomiast dźwięk czwarty (D) jest wyższy od A i C. Tych wokalizacji można posłuchać w obniżeniu o dwie oktaty i w 4-krotnym zwolnieniu.
14 maja 2021 roku udało mi się spotkać bogatkę śpiewającą piosenki złożone z czterech dźwięków. Wszystkie sylaby piosenki mają różną wysokość, druga i czwarta sylaba są lekko przedłużone, a dodatkowo druga sylaba ma wibrację. Tego schematu można posłuchać w czterokrotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Zapis piosenki: ABCD.
Kolejna bogatka śpiewa bardzo ciekawie. Jej śpiew składa się z piosenek, które są krótkimi seriami pięciodźwiękowych motywów. Żaden dźwięk nie jest modulowany. Pierwszy dźwięk jest niski, głośny i ma lekką wibrację, nadającą mu szorstkość. Drugi dźwięk jest najwyższy i najcichszy, a dźwięk trzeci jest niższy od drugiego o tercję małą (1,5 tonu) - obydwa dźwięki mają ładne, fletowe brzmienie. Te dwa fletowe dźwięki są powtórzone, przez co schemat staje się pięciodźwiękowy. Gdy to nagranie zwolni się 8-krotnie i obniży o 3 oktawy, wtedy człowiek będzie mógł z łatwością śpiewać z bogatką. Przedstawienie piosenek: ABCBCABCBC...
Oto inny pięciodźwiękowy schemat. Tym razem pierwszy dźwięk jest najwyższy i długi. Potem następuje dwukrotne powtórzenie dwóch dźwięków: pierwszy z tych dźwięków jest znacznie niższy od dźwięku rozpoczynającego wokalizację, jest też od niego krótszy i z wyraźną wibracją, nadającą mu szorstkość; drugi dźwięk tej pary jest też znacznie wyższy od dźwięku poprzedniego, ale ma podobny czas trwania. W ostatniej piosence dwa opisane wyżej dźwięki powtórzone są trzykrotnie, ale ze względu na to, że większość piosenek ma tylko dwukrotne powtórzenia, schemat opisałam jako pięciodźwiękowy. Szkoda, że ta bogatka nie śpiewała bardzo blisko mikrofonu, ponieważ wysokie dźwięki nie brzmią zbyt wyraźnie i nie wiadomo, czy mają wibrację, czy nie. Tego śpiewu można posłuchać na nagraniu 8-krotnie zwolnionym i obniżonym o 3 oktawy. Przedstawienie piosenek: ABCBCABCBC...
Oto 6-dźwiękowy schemat w którym występują pary dźwięków brzmiących na tej samej wysokości. Śpiew składa się z piosenek opartych na sześciodźwiękowym schemacie. Dwa dźwięki pierwszej pary brzmią najniżej, a pierwszy dźwięk tej pary ma wibrację i startuje z niższego poziomu. Następne dwa dźwięki brzmią o pół tonu wyżej, a pierwszy dźwięk tej pary ma wibrację i startuje z niższego poziomu. Ostatnie dwa dźwięki nie mają wibracji, są wyższe od dwóch poprzednich. Warto zwrócić uwagę na początek trzeciej piosenki. Na nagraniu normalnym słychać w tym miejscu jakby potknięcie. Na nagraniu zwolnionym i obniżonym okazuje się, że z dwóch pierwszych dźwięków występuje tylko pierwszy, a drugiego nie ma. Przez to rytm piosenki jest zakłócony, ponieważ zamiast drugiego dźwięku występuje pauza nieco dłuższa od niezaśpiewanego dźwięku. Tego nagrania można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Dopiero na nagraniu obniżonym i zwolnionym słychać, że dźwięki są podwojone. Ucho ludzkie potrzebuje dość długiej pauzy, żeby to zauważyć. Ptakom wystarczy znacznie krótsza przerwa. Słuch ptaków charakteryzuje się istotnie większą rozdzielczością niż ucho człowieka. Przedstawienie piosenki: A1AB1BCC...
A oto inny 6-dźwiękowy schemat. W każdej piosence tej bogatki jest kilka powtórzeń 6-dźwiękowych motywów. Pierwszy dźwięk tego motywu jest niski, niemodulowany i ma drobną wibrację, nadającą mu szorstkość. Potem następuje szybko jeden po drugim 5 krótkich dźwięków bez modulacji i wibracji, przy czym pierwszy dźwięk tej grupy brzmi najwyżej i najciszej, a każdy kolejny jest niższy od poprzedniego i trochę głośniejszy. Ostatni dźwięk jest dłuższy, ma charakter opadający i nie ma wibracji. Tych piosenek można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy. Przedstawienie piosenki: ABCDEF...
A teraz przedstawię bardzo ciekawą wokalizację bogatki. Piosenki w tym przypadku brzmią bardzo wysoko i zawierają wplecione długie, opadające dźwięki. Pojedynczy długi dźwięk wpleciony jest między motywy piosenki i jest wyraźnie niższy od dźwięków motywu. Nie wiem, co w języku ptaków może oznaczać taki zawodzący ton. Po 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy okaże się, że piosenki oparte są na 6-dźwiękowym schemacie, przy czym najniższego dźwięku często nie słychać (a może nie wszędzie występuje). Pięć pierwszych dźwięków jest krótkich, nie modulowanych i bez wibracji, przy czym każdy kolejny dźwięk jest nieco wyższy od poprzedniego. Te 5 dźwięków wykonywanych jest w bardzo szybkim tempie. Ostatni dźwięk jest długi, najwyższy i bez wibracji. Przedstawienie piosenki: ABCDEFvABCDEF..., gdzie v oznacza wydłużony, opadający niski dźwięk wpleciony w schemat nieregularnie.
Przedstawię jeszcze jeden ciekawy schemat sześciodźwiękowy. Pełna piosenka tej bogatki składa się tylko z sześciu sylab. Pierwsze dwie sylaby są charakterystycznie modulowane, zaczynają się wysoko i opadają kończąc się mocno zaznaczoną końcówką, co na nagraniu normalnym brzmi jak stuknięcie, a na nagraniu zwolnionym i obniżonym - jak stęknięcie. Takie same sylaby były omawiane przyokazji schematów czterodźwiękowych. po tych sylabach następuje sylaba rosnąca, której początek ma wibrację - ta sylaba jest dłuższa niż dwie pierwsze. Sylaba czwarta ma taką samą formę jak dwie pierwsze. Piąta i szósta sylaba to dwa czysto brzmiące dźwięki bez modulacji, przy czym sylaba piąta jest niższa od szóstej. Oto nagranie normalne, i 4-krotnie zwolnione i obniżone o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: AABACD.
Przedstawię teraz śpiew złożony z dwóch rodzajów motywów. Nagranie zawiera tylko dwie piosenki, z których każda zawiera kilka powtórzeń schematu kombinowanego. Każdy schemat kombinowany składa się z 2- i 4-dźwiękowego schematu. Na początku piosenki występują dwie pary dźwięków cichych, krótkich i mających różną wysokość - każda para to schemat dwudźwiękowy; drugi rodzaj motywu jest grupą czterech dźwięków, z których kolejny dźwięk brzmi niżej od poprzedniego, a ostatni dźwięk jest przedłużony i ma tę samą wysokość co dźwięk porzedni. Po 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy z pewnym zaskoczeniem można stwierdzić, że dwa początkowe dźwięki mają różną wysokość, że drugi dźwięk jest nieco niższy od pierwszego, a obydwa dźwięki mają ładne, fletowe brzmienie, a dźwięk końcowy ma bardzo delikatną wibrację. Przedstawienie piosenki: ABABCDEF...
Teraz przedstawiam śpiew, w którym piosenki oparte są na schemacie kombinowanym. Każda piosenka zawiera kilka powtórzeń schematu kombinowanego. Piosenka zaczyna się od dwukrotnie powtórzonych dwóch dźwięków: pierwszy z nich jest wysoki, krótki i bez wibracji; drugi jest niższy, dłuższy i również nie ma wibracji. Następne dwa dźwięki to również schemat dwudźwiękowy: Pierwszy dźwięk tego schematu jest najwyższy, najkrótszy i najcichszy, a drugi jest niższy od poprzedniego, jest długi i ma lekką wibrację. Jeśli nagranie zwolni się 8-krotnie i obniży o 3 oktawy, wtedy człowiek może próbować śpiewać razem z bogatką. Przedstawienie piosenki: ABABCD... Ponieważ między dźwiękami A i B nie ma pauzy, więc stanowią jedną sylabę, którą oznaczę literą A1; przedstawienie piosenki według sylab: A1A1BCA1A1BC...
A oto inny śpiew zawierający schemat kombinowany. Na piosenki składają się trzydźwiękowe motywy, w których pierwszy dźwięk jest najwyższy, najdłuższy i ma charakter lekko opadający. Dwa pozostałe dźwięki są krótsze, niższe, ale obydwa brzmią na tej samej wysokości i mają krótkie przednutki, tzn. startują z niższej wysokości. Żaden dźwięk nie ma wibracji. Pierwszy dźwięk pierwszego motywu jest wyższy niż pierwszy dźwięk motywu drugiego. Motyw pierwszego typu występuje tylko raz na początku każdej piosenki. Można jeszcze dodać, że wszystkie 4 krótkie dźwięki mają tę samą wysokość. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Literowy zapis piosenek: ABBCBBC...
Oto kolejny schemat kombinowany. Tutaj na początku piosenki są 2 motywy trzydźwiękowe (czasem występuje tylko 1), gdzie pierwsze dwa dźwięki mają tę samą wysokość i nie są modulowane, a trzeci dźwięk jest niższy od dwóch pierwszych, ma wibrację i brzmi trochę fałszywie. Następnie pojawia się motyw również 3-dźwiękowy, w którym dwa pierwsze dźwięki również mają tę samą wysokość i nie są modulowane, ale są wyższe od wysokich dźwięków pierwszego motywu, a trzeci dźwięk ma wibrację i tę samą wysokość co niski dźwięk pierwszego motywu. Warto zauważyć, że w niektórych piosenkach motyw pierwszego rodzaju i motyw drugiego rodzaju występują 1 lub 2 razy, a motyw pierwszego rodzaju pojawia się czasemrównież na końcu niektórych piosenek. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Zapis piosenek: AABAABCCBAAB, AABCCBAAB. lub AABCCBCCB.
Kolejnym schematem kombinowanym jest śpiew złożony z piosenek zawierających dwu- i trzydźwiękowe motywy. Motyw dwudźwiękowy, jeśli jest obecny, pojawia się na początku piosenki, potem jest kilka powtórzeń trzydźwiękowych motywów; piosenki kończą się często jednym niskim dźwiękiem, takim samym jak ten, od którego zaczyna się piosenka. Motywy w piosenkach są bardzo podobne: pierwszy dźwięk motywu dwu- i trzydźwiękowego jest niski, niemodulowany i bez wibracji, a dźwięk drugi (w motywie trzydźwiękowym również trzeci) jest wyższy i również nie ma modulacji ani wibracji. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: AB...ABB... Piosenki tej bogatki są zagłuszane przez zaganiacza, który jest uważany za jednego z lepszych ptasich śpiewaków. Zdumiewające jest, jak dużą skalę głosu ma ten niewielki ptaszek i jak różne dźwięki potrafi wydawać.
A teraz inny schemat kombinowany. Każda piosenka zawiera 2 motywy dwudźwiękowe i 3 nieco inne dwudźwiękowe motywy. Pierwsze 2 motywy dwudźwiękowe zaczynają się wysoką nutą bez wibracji i modulacji, natomiast drugi dźwięk jest od niej niższy i ma wibrację. 3 motywy drugiego typu zaczynają się niższą nutą z wibracją, po której następuje wyższy dźwięk bez wibracji i modulacji. Pierwszy motyw drugiego typu zaczyna się od dźwięku kończącego drugi motyw pierwszego typu. Można jeszcze dodać, że drugi motyw wykonywany jest szybciej niż pierwszy. Tego nagrania można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: ABABCBCBC.
A teraz inny kombinowany schemat. Piosenki tej bogatki składają się z motywów dwu- i trzydźwiękowych, przy czym motyw dwudźwiękowy zawiera tylko jeden niższy dźwięk, a motyw trzydźwiękowy ma dwa takie same niższe dźwięki. W każdej piosence występują motywy obydwu typów. Wyższy dźwięk nie ma wibracji i fletową barwę. Niższy dźwięk ma "grubą" wibrację i ma charakter lekko rosnący. Co ciekawe, sylaby w piosence mają równe miary, tak że można by ten śpiew zapisać w rytmie na 2/4 i 3/4. Motywy trzydźwiękowe i dwudźwiękowe pojawiają się w piosence nieregularnie. Tej wokalizacji (zwalniam ją dla porządku, bo jest ona dobrze słyszalna przez ludzkie ucho) można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenki: ABB...AB...ABB...
Oto inny schemat kombinowany, zbudowany z 3-dźwiękowych motywów. Pierwszy i drugi dźwięk każdego motywu jest niski, krótki i ma wibrację. Obydwa brzmią na tej samej wysokości. Trzeci dźwięk motywu pierwszego rodzaju jest wyższy od dźwięku drugiego, jest długi i nie ma wibracji. Trzeci dźwięk motywu drugiego rodzaju jest bardzo krótki, bez wibracji i jest znacznie wyższy od dźwięku drugiego. Motyw pierwszego rodzaju pojawia się tylko raz na początku każdej piosenki. Motyw drugiego rodzaju jest powtórzony najczęściej trzykrotnie, choć zdarza się, że w niektórych piosenkach brzmi dwu- lub 4-krotnie. Tego śpiewu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Literowy zapis piosenki: AABAACAAC...
Oto śpiew, w którym piosenki zawierają dwu- i trzydźwiękowe motywy. Motyw dwudźwiękowy pojawia się na początku piosenki. Niektóre piosenki złożone są tylko z tych dwudźwiękowych motywów. Początkowy dźwięk motywu dwudźwiękowego (również drugi dźwięk motywu trzydźwiękowego) jest wysoki, nie ma wibracji ani modulacji. Drugi dźwięk motywu dwudźwiękowego jest niższy, dłuższy, modulowany i ma wibrację nadającą mu szorstkość. Trzeci dźwięk motywu trzydźwiękowego jest również długi, modulowany, a drobna wibracja nadaje mu szorstkość. Trzeci dźwięk motywu trzydźwiękowego jest troszkę niższy od drugiego dźwięku motywu dwudźwiękowego, jest też od niego dłuższy. Dodam jeszcze, że dźwięki niskie obydwu motywów brzmią dość fałszywie. Tego śpiewu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Przedstawienie piosenek: AB... lub ABAACAAC...
29 stycznia 2017 roku w Laskach koło warszawy nagrałam ciekawie śpiewającą bogatkę. Piosenka tej sikory składa się z powtórzeń dwóch typów motywów dwusylabowych. Motyw pierwszego rodzaju składa się z dwóch dźwięków o tej samej wysokości, długości, bez modulacji i wibracji. Motyw drugiego rodzaju składa się z dźwięku niższego z wibracją oraz wyższego bez wibracji. Motywy drugiego rodzaju są śpiewane szybciej niż motyw pierwszego typu. Tego śpiewu można posłuchać w 4-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o dwie oktawy. Zapis piosenki: AABCBC...
A oto trochę niezwykły śpiew oparty na schemacie kombinowanym. Ten śpiew nie brzmi bardzo dźwięcznie, lecz raczej ćwierkająco. Na piosenkę składają się 2 rodzaje motywów dwudźwiękowych. Pierwszy rodzaj motywu dwudźwiękowego zawiera dwie sylaby o tej samej postaci: początek jest trochę skrzypiący, końcówka jest dźwięczna z lekką wibracją - sylaba ma charakter rosnący. Dwudźwiękowy motyw drugiego rodzaju zaczyna się wysokim, czystym tonem, a kończy się opadającym dźwiękiem z wibracją. Tego nagrania można posłuchać w 8-krotnym zwolnieniu i obniżeniu o 3 oktawy.Przedstawienie piosenki: AABCBCAABC.
Sikorka, którą teraz przedstawiam, ma w repertuarze tylko dwie sylaby: wysoką, czysto brzmiącą, bez wibracji i sylabę niższą, z wibracją. Piosenki tej bogatki składają się z dwu- i trzysylabowych motywów. W motywie trzysylabowym są dwie wysokie sylaby i tylko jedna niska. Ale motywy w piosenkach jak gdyby "walczą" o ważność - w moim przekonaniu motywy ważniejsze są powtarzane. Przez to piosenki stają się nieregularne. Niektóre składają się tylko z motywów dwusylabowych, inne tylko z trzysylabowych, ale większość zawiera w sobie oba typy motywów. W takich piosenkach liczba motywów poszczególnych typów jest różna. W jednej piosence motyw trzysylabowy staje się czterosylabowym przez to, że sylaba niska występuje dwukrotnie: wysoka, wysoka, niska, niska. Oto te nieregularne piosenki.
W maju 2023 roku nagrałam bogatkę, która wdzięcznie śpiewała piosenki złożone z dwóch typów motywów. Piosenka, która zaczyna się motywem dwusylabowym, gdzie dźwięk początkowy jest niski, a drugi wyższy. Obydwa dźwięki nie mają modulacji ani wibracji. Potem następuje motyw trzysylabowy, gdzie pierwszy dźwięk jest niski, ale wyższy od drugiego dźwięku pierwszego motywu. Drugi i trzeci dźwięk są takie same: wysokie, bez wibracji i modulacji. Gdy to nagranie zwolni się czterokrotnie i obniży o dwie oktawy, będzie można śpiewać z sikorką. Literowy zapis piosenki: ABCDDABABCDD...
Na zakończenie przedstawiam jeszcze 1 schemat kombinowany. Schemat składa się z dwóch rodzajów motywów dwudźwiękowych, występujących w piosenkach w różnych układach. Każda piosenka zaczyna się motywem pierwszego typu, w którym pierwszy dźwięk jest niski, bez modulacji i wibracji. Drugi dźwięk jest wyższy i również nie ma wibracji ani modulacji. W motywach drugiego typu dźwięki też nie mają wibracji ani modulacji. Pierwszy dźwięk motywu drugiego typu jest wysoki, po nim następuje dźwięk znacznie niższy. Pierwszy dźwięk motywu drugiego typu jest wyższy od ostatniego dźwięku pierwszego typu. Gdy to nagranie zwolni się 4-krotnie i obniży o dwie oktawy, będzie można śpiewać razem z bogatką. Zapis piosenek: AB...CB...AB... lub AB...CB...AB...CB...
Śpiew bogatek jest bardzo prosty. Ich piosenki nie są tak skomplikowane jak śpiew słowików, kosów czy skowronków. Jednak ich śpiew zasługuje na uwagę, ponieważ te ptaszki występują powszechnie - są bardzo blisko nas. Każda bogatka ma niewielki repertuar sylab, rozmiar którego wynosi 1-6. Nie spotkałam bogatki o większym niż 6-sylabowym repertuarze. Z tej niewielkiej liczby sylab bogatki tworzą swoje proste piosenki. Wydaje mi się, że najwięcej jest bogatek, które w repertuarze mają 1-3 sylab.
Dlaczego ptaki w ogóle śpiewają? Dziś już wiadomo, że ptaki śpiewem zaznaczają swoją obecność na danym terenie, a oblatując go i śpiewając w różnych jego punktach, odstraszają intruzów od granic własnego rewiru. W śpiewie ptaka zawarta jest tożsamość gatunkowa i osobnicza. Śpiew samca wyraża jego kondycję i poziom agresywności. Wydaje się, że siła i szybkość śpiewu może być tego wyznacznikiem. Poza tym śpiew może określać miejsce w grupie, tj. status społeczny, dla gatunków stadnych. Ważną rolą śpiewu samców jest powiadamianie o posiadaniu własnego rewiru gniazdowego, o jego zasobności w miejsca do założenia gniazda i obfitości źródeł pokarmu, a także, jak sądzę, o potrzebie rozładowania napięcia seksualnego. Śpiew zatem zawiera informacje ważne zarówno dla samców, jak i przyszłych partnerek. Samiec, który śpiewa kiepsko, będzie miał trudności z obroną własnego rewiru i nie zwabi samiczki, więc nie dochowa się potomstwa. Wydaje się jednak, że w tym celu wystarczyłyby proste okrzyki wydawane w różnym tempie i o zróżnicowanej głośności. Tymczasem u ptaków śpiewających, oprócz okrzyków oznaczających zaniepokojenie, agresję w bezpośrednim starciu, czy alarm na widok drapieżnika, występuje śpiew. U niektórych gatunków piosenki są proste, u innych bardzo skomplikowane. Niektóre gatunki mają bardzo obszerne repertuary piosenek, u innych repertuary są skromne (niekiedy tylko jednopiosenkowe).
Naukowcy-ornitolodzy twierdzą, że ptaki porozumiewają się w sieciach komunikacyjnych. Brzmi to bardzo mądrze, ale chodzi po prostu o to, że śpiewający ptak przekazuje przez swoje piosenki jakieś informacje, a słysząc śpiew innych przedstawicieli swojego gatunku w okolicy, wysłuchuje informacji zawartych w ich piosenkach. Tak więc śpiewający ptak jest jednocześnie nadawcą i odbiorcą informacji. W ten sposób ptaki wiedzą, kto jest ich sąsiadem, kto intruzem, kto jest przybyszem z obcych stron. Nawet nieśpiewający ptak, "podsłuchując" inne ptaki, może się różnych rzeczy dowiedzieć. Wydaje mi się, że nawet przedstawiciele innych gatunków, słysząc śpiew ptaków na danym terenie, mogą wyciągnąć wnioski i pozostać na tym obszarze, albo nawet wywalczyć sobie lepsze miejsce, wyrzucając dotychczasowego właściciela, albo poszukać sobie innego rewiru, gdzie np. będzie mniejsza konkurencja ze strony innych gatunków ptaków odnośnie miejsc do gniazdowania i źródeł pożywienia.
Śpiew dotychczas nagranych bogatek mieści się w zakresie 2637,020484-8372,018085 Hz, tj. od czterokreślnego e do sześciokreślnego c. Oczywiście moje pomiary nie są zbyt dokładne, ale w przybliżeniu dają wyobrażenie, jak wysoko śpiewają bogatki. Niedawno znalazłam informację, że samiczkom podobają się szczególnie niskie dźwięki, więc chętniej wybirają kawalerów, którzy potrafią wydać z siebie niski dźwięk. Być może, dla tak małego ptaszka (bogatka jest mniejsza od wróbla) wydobycie niskiego dźwięku jest szczególnie trudne? A może niskie dźwięki częściej występują u starszych, a więc bardziej doświadczonych samców? Wouter Halfwerk z Uniwersytetu w Lejdzie wraz z współpracownikami odkrył, że samczyki śpiewają nisko w okresie największej płodności samic, a więc przed składaniem jaj. Stwierdził też, że choć bogatki sezonowo łączą się w monogamiczne pary, samiczki zdradzają swoich partnerów na rzecz takich, którym udaje się śpiewać niżej. Przyznaję, że to bardzo interesujące odkrycie.
Do dziś nurtuje mnie pytanie, na które trudno odpowiedzieć: dlaczego u sikor bogatek niektóre piosenki brzmią tak dobrze i ładnie w ludzkim rozumieniu muzyki, że człowiek może nucić z bogatkami, a ich piosenki może zapisywać nutami? Czy to przypadek, czy wyrafinowana technika śpiewu, z której ptaki czerpią jakąś wyraźną korzyść?
Henryka Kwiatkowska, październik 2015 (aktualizacja 10 maja 2023)
Henryka Kwiatkowska
Strona główna